نویسنده و مولف: طوفان دانشمند
جمع مکسر
جمعي است که به واسطه شکسته شدن ساختار مفردش، بر بيش از دو فرد از افراد جنسش دلالت مي‌کند.
اين تغيير ساختار به دو نوع است:
الف) گاهي ظاهري است و بواسطه تغييردر حرکات حروف که گاهي همراه کم يا زياد شدن تعداد حروف است رخ ميدهد.
مانند: اَسَد =» اُسد، کتاب =» کُتُب، قُفل =» اَقفال
ب) گاهي تغيير ساختار تقديري است و به واسطة تغيير ذاتي حرکات و بدون تغييري در ظاهر کلمه، صورت مي‌گيرد.
مثل: فُلک =» فُُلک، كه مفرد آن بر وزن قُفْل و جمعش بر وزن اُسد مي باشد.
براي جمع مکسر بيش از چهل وزن وجود دارد که تعدادي از آنها مشهورتر و قياسي هستند.
اقسام جمع مكسر:
جمع مکسر به دو جمع قلّت و كثرت تقسيم مي‌شود:
الف) جمع قلّت: جمعي است که بر 3 تا 10 چيز دلالت مي‌کند اين نوع جمع داراي چهار وزن است.
1 ـ اَفْعُل: کلمات زير بر وزن اَفْعُل جمع بسته ميشوند.
الف) اسمِ ثلاثيِ مجرد صحيح العيني كه بر وزن «فَعْل» است
مانند: فَلس =» افلُس، دَلْو =» ادلي، بخلاف: سَوط، بَيت.
ب) اسمِ مؤنثِ معنوي كه چهار حرفي است و ما قبل آخر آن حرف مد باشد.
مانند: ذِراع =» اَذْرُع
2 ـ اَفْعال: جمعِ مكسر اسمِ ثلاثيِ مجرد بر وزن افعال است
مانند: عُنُق =» اَعناق، ثَوب =» اَثواب؛
البته اسم ثلاثي مجردي كه بر وزن «فَعْل» است و عين الفعل آن حرف صحيح است از اين قاعده مستثني است
مانند: قَلْب =» قُلوب
3 ـ فِعْلَه: جمع بعضي از اسم ها و اوصاف است و ضابطه خاصي ندارد.
مانند: غُلام =» غِلْمَه، فَتي =» فِتيَه
4 ـ اَفْعِلَه: اسم‌هاي مذکر چهار حرفي که حرف سوم آنها مد باشد به اين وزن جمع بسته ميشوند.
مانند: نصيب =» أنْصِبَه، عمود =» اَعْمِدَه، زمان =» اَزمِنَه
خصوصيات جمع قلّت:
1 ـ برخلاف جمع کثرت در تصغيرمانند مفرد هستند
مانند: اَفْلُس اُفَيلِس، اَجمال اُجَيمال
2 ـ ضمير مفرد به جمع قلّت برميگردد.
مانند: «اِنَّ لکُم في الاَنعامِ لَعِبْرَهً نُسقيکُم ممّا في بُطُونه» كه ضمير «ه» در بُطُونِه به انعام باز مي‌گردد.
«اَينَ الاَنْجُمُ الظّاهِرَة» كه ضمير مستتر «هِيَ» به اَنْجُمْ باز مي‌گردد.
3. صفت مفرد واقع ميشوند.
مانند: «اَسمال» جمع «سَمِل» در«ثوبٌ اَسمالٌ» به معناي پيراهن کهنه و مندرس.
نویسنده: استاد طوفان دانشمند
